Hesperian Health Guides
Mga klase ng gamot
HealthWiki > Kapag Walang Doktor ang Kababaihan > Kabanata 31: Paggamit ng mga gamot sa kalusugan ng kababaihan > Mga klase ng gamot
Iba’t ibang mga gamot ang ginagamit para lunasan ang iba’t ibang mga problema. Ang iba’y nagpapagaling sa mismong problema, at ang iba nama’y nagpapagaan lang sa palatandaan ng problema. Minsan hindi magamit ang pinakamahusay na gamot para sa problema dahil:
- wala nito sa lugar ninyo.
- hindi ito ligtas para sa buntis o nagpapasuso.
- may allergy sa gamot.
- hindi na ito tumatalab sa lugar ninyo, dahil may resistensya nang nabuo sa gamot na ito (tingnan ang kahon sa baba).
Kung mangyari ito, puwedeng ipalit ang ibang gamot, basta tiyak na tatalab ang ipapalit. Sa mga nirekomenda naming lunas sa librong ito, madalas may mga pagpipilian kung sa anumang dahilan ay hindi puwede ang pinakamainam na gamot. Kung hindi ka sigurado sa gagamiting medisina, makipag-usap sa isang health worker.
Mga nilalaman
Antibiotics
Mahalagang mga gamot ang antibiotics na panlaban sa mga impeksyong mula sa bacteria. Hindi nito nilalabanan ang mga virus o nagpapagaling sa karaniwang sipon. Pero hindi lalabanan ng lahat ng klase ng antibiotics ang lahat ng klase ng impeksyon ng bacteria. Magkapamilya ang tawag sa antibiotics na may pagkakapareho ang kemikal na sangkap. May 2 dahilan kung bakit mahalagang malaman ang mga pamilya ng antibiotics:
- madalas magagamot ng magkapamilyang antibiotics ang parehong mga problema. Ibig sabihin, makakagamit ka ng ibang gamot mula sa parehong pamilya.
- kung allergic ka sa isang antibiotic, allergic ka rin sa ibang antibiotic na kapamilya nito. Ibig sabihin, dapat mula sa ibang pamilya ng antibiotics ang gagamiting gamot.
Eto ang mga pangunahing pamilya ng antibiotics sa librong ito:
Mga Penicillin: amoxicillin, ampicillin, benzathine penicillin, benzyl penicillin, dicloxacillin, procaine penicillin at iba pa.
Napakaepektibo ng mga gamot mula sa pamilya ng penicillin sa iba’t ibang impeksyon. Kakaunti ang side effects nito at ligtas gamitin kung buntis o nagpapasuso. Laganap ang distribusyon nito, mura at nasa anyong iniinom o iniiniksyon. Pero sanhi ito ng mas maraming problema sa allergic na reaksyon kaysa sa iba pang mga gamot. Nasobrahan na ang paggamit nito, at ang ilang mga sakit ay may resistensya na sa penicillin.
Mga Macrolide: azithromycin, erythromycin at iba pa.
Ang erythromycin ay mas lumang antibiotic na laganap at karaniwang ginagamit, tumatalab sa maraming sakit na ginagamot ng penicillin at doxycycline. Kadalasan, mahusay na pamalit ito sa doxycycline sa buntis o nagpapasuso, o kung may allergy sa penicillin.
Mga Tetracycline: doxycycline, tetracycline
Ginagamot ng tetracycline at doxycycline ang maraming iba’t ibang impeksyon, at saka mura at laganap. Hindi dapat gamitin ang anuman sa dalawang gamot ng buntis o nagpapasusong babae, o ng mga batang mababa sa 8 taon. Hindi dapat gumamit ng tetracycline ang babaeng nagpapasuso. Para sa impeksyon, puwedeng mag-doxycycline sa maikling panahon ang nagpapasuso, pero dapat iwasan ang matagalang paggamit.
Mga Sulfa (sulfonamide): sulfamethoxazole (sangkap ng co-trimoxazole), sulfisoxazole
Nilalabanan ng mga gamot na ito ang maraming iba’t ibang klase ng impeksyon, at saka mura at laganap. Pero mas mababa ang bisa nito ngayon dahil may resistensya na ang ilang impeksyon. Sanhi ito ng mas maraming problema sa allergic na reaksyon kaysa sa ibang mga gamot. Puwede itong gamitin ng buntis, pero mas mabuti ang ibang gamot kapag malapit nang manganak at sa unang ilang linggo ng sanggol. Ihinto agad ang mga sulfanomide kung magkaroon ng mga palatandaan ng allergy (tingnan ang Gamot para sa allergic na reaksyon).
Mga Aminoglycoside: gentamicin, streptomycin, at iba pa.
Mga mabisa at malakas na gamot ang mga ito, pero karamihan sa kanila’y nakakapagdulot ng seryosong side effects at sa iniksyon lang naibibigay. Gamitin lamang ang mga ito kung malala ang impeksyon at wala nang ibang makukuhang mas ligtas na gamot.
Mga Cephalosporin: ceftriaxone, cephalexin at iba pa.
Isa itong malaking pamilya ng bago at malalakas na mga gamot na panlunas sa maraming impeksyon ng kababaihan na may resistensya na sa mga lumang antibiotics. Madalas mas ligtas ito at mas kaunti ang side effects kaysa sa mas lumang antibiotics, pero medyo mahal at hindi laganap. Ligtas gamitin ang mga ito ng mga buntis at nagpapasuso.
Mga Quinolone ciprofloxacin, norfloxacinat iba pa.
Bago at malalakas na antibiotics ang ciprofloxacin at norfloxacin. Mahal ang mga ito at maaaring hindi laganap. Hindi ito puwedeng gamitin kapag buntis at nagpapasuso, o ng mga batang kulang sa 16 taong gulang.
Gumamit lamang ang antibiotics kung talagang kailangan
Maraming mga antibiotics, laluna ang penicillin, ang masyadong madalas ginagamit. Gumamit lamang ng antibiotics kung kinakailangan dahil:
- pinapatay nga nito ang ilang mga mikrobyo, pero hinahayaan ang iba—yung mga normal na nasa katawan at madalas hindi nakakasama—na dumami nang walang kontrol. Maaari itong magbunga ng mga problema tulad ng pagtatae at yeast na impeksyon sa puwerta.
- maaaring magdulot ng seryosong side effects at allergic na reaksyon ang ilang antibiotics.
- ang paggamit ng antibiotics kung hindi kailangan, o para sa mga sakit na hindi naman nito napapagaling ay bumabago sa mga mapaminsalang mikrobyo—pinapalakas sila at binibigyan ng resistensya sa gamot. Ibig sabihin, hindi na tumatalab ang gamot sa sakit.
Halimbawa: Noon, madaling gamutin ng penicillin ang gonorrhea o tulo, isang impeksyon na naihahawa sa pagtatalik. Pero nagamit ang penicillin nang hindi tama at sobrang dalas para sa ibang mga problema na hindi naman gaanong seryoso.
|
gamot
para sa gonorrhea gonorrhea
|
Ngayon mayroon nang mga bagong klase ng gonorrhea na may resistensya sa penicillin at iba pang antibiotics. Mas mahirap at mas mahal gamutin ang mga ito. |
Gamot para sa pananakit (pain)
Ang pananakit ay palatandaan ng problema, tulad ng pinsala o impeksyon. Kaya napakahalagang lunasan ang sanhi, hindi lang ang pananakit. Pero habang nilulunasan, puwedeng maibsan ang sakit ng mga gamot para dito. Sa ilang mga karamdaman na hindi napapagaling, tulad ng AIDS at kanser, maaaring mahabaan at nakakaubos ng lakas ang pananakit.
Sa paggamot ng pananakit:
- sikaping hanapin at lunasan ang sanhi ng pananakit.
- subukan muna ang pinakamahinang gamot at gumamit lang ng mas malalakas kung kailangan.
- dapat gawing regular ang panlunas sa tuloy-tuloy na pananakit. Huwag maghintay na bumalik ang pananakit bago ibigay ang susunod na dosis.
- mag-isip ng ibang paraan para maibsan ang pananakit: pagrelaks, ehersisyo, acupressure, o paglapat ng init o lamig sa sumasakit.
Banayad hanggang katamtamang sakit, tulad ng masakit na ulo o pagregla:
Paracetamol. Laganap at mura, ito ang pinakaligtas na gamot para sa buntis at nagpapasusong babae, at nagpapababa rin ng lagnat. Huwag isabay sa alkohol o ipanggamot sa hangover, o gamitin kung may problema ka sa atay o bato.
Aspirin. Laganap din ito, mura, at mahusay magpababa ng lagnat at lumunas sa pananakit at pamamaga ng kalamnan at kasukasuan, at pananakit mula sa pagregla. Magagamit ito ng nagpapasusong babae isang linggo matapos manganak, pero dapat paracetamol ang gamitin ng buntis na babae. Ligtas ito kung tamang dami ang iinumin, pero puwedeng maka-irita ng sikmura, kaya hindi dapat sa taong may ulser sa sikmura. Pinipigil nito ang normal na pamumuo ng dugo, kaya hindi dapat gamitin ng taong dinudugo o magpapa-opera.
Ibuprofen. Laganap din ito pero mas mahal kaysa aspirin o paracetamol. Tulad ng aspirin, napakabisa nito sa mababang dosis laban sa pananakit ng kalamnan at kasukasuan at sa panahon ng regla. Magaling na gamot ito para sa sige-sigeng pananakit ng rayuma. Puwede rin itong magdulot ng iritasyon sa sikmura at problema sa pagdurugo, kaya hindi dapat gamitin bago ang operasyon o ng mga taong may ulser sa sikmura. Puwede ito sa babaeng nagpapasuso, pero hindi dapat gamitin sa huling 3 buwan ng pagbubuntis.
Katamtaman hanggang matinding pananakit:
Ibuprofen Maaring tumalab sa mas mataas na dosis (hanggang 800 mg 3–4 na beses bawat araw).
Codeine. Gamot ito mula sa opiate na pamilya na mahalaga sa pananakit matapos maoperahan o mapinsala. Maaaring magumon (adiksyon) kung sobrang tagal gagamitin.
Para sa matindi o tuloy-tuloy na pananakit:
Codeine. Sa mataas na dosis, puwede itong gamitin para sa matinding pananakit.
Morphine. Napakalakas na gamot ito mula sa opiate na pamilya na mahusay para sa pananakit sa huling yugto ng kanser o AIDS. Madalas mahirap makakuha ng morphine maliban kung nasa ospital, pero maaaring makakuha nito kung may reseta ng doktor.
Gamot para sa malakas na pagdurugo mula sa puwerta matapos manganak o magpalaglag
Ang ergometrine, oxytocin at misoprostol ay mga gamot nagdudulot ng paghilab ng matris at pagkipot ng mga daluyan ng dugo nito. Mahalagang gamot ang mga ito para makontrol ang malakas na pagdurugo matapos manganak.
Ang ergometrine ay ginagamit para pigilan o kontrolin ang matinding pagdurugo matapos lumabas ang inunan. Huwag iiniksyon ang ergometrine sa ugat (vein, IV). Sa malaking kalamnan dapat mag-iniksyon. Huwag na huwag ibigay bago maisilang ang sanggol o lumabas ang inunan! Huwag itong ibigay sa babaeng may altapresyon.
Ang oxytocin ay ginagamit para tulungang maampat ang matinding pagdurugo ng nanay matapos isilang ang sanggol. Napakadalang kailanganin ang oxytocin bago isilang ang sanggol. Para sa ganitong gamit, dapat doktor o bihasa na tagapaanak lang ang magbigay sa ugat. Maaaring manganib ang nanay at sanggol kung gagamit ng oxytocin para pabilisin ang pag-labor o palakasin ang nanay na nagle-labor.
Ang misoprostol ay ginawa para maampat ang pagdurugo mula sa ulser sa sikmura, pero ginagamit din ito para maampat ang pagdurugo matapos manganak o magpalaglag. Mura ito at puwedeng inumin o ipasok sa tumbong ang mga pildoras.
Gamot para sa allergic na reaksyon
Maaaring allergic ang isang tao sa gamot, pagkain, o mga bagay na nalalanghap o nadidikit sa balat. Puwedeng banayad ang reaksyon— pangangati, pamamantal o pagbubutlig, o pagbahing. Maaari ding katamtaman o matindi. Puwedeng lumala ang ibang reaksyon at tumungo sa allergic shock. Maaaring manganib ang buhay sa matinding reaksyon at allergic shock—kaya dapat itong lunasan.
Sa librong ito, pinaliwanag namin na puwedeng magdulot ng allergic na reaksyon ang ilang mga gamot. Anumang gamot na magdulot ng allergic na reaksyon ay dapat ihinto at huwag nang ibigay muli—kahit na banayad ang naging reaksyon.
Batay sa lakas ng reaksyon, ginagamot ang allergic na reaksyon ng isa, dalawa o tatlong klaseng medisina:
- Antihistamine, tulad ng diphenhydramine, hydroxyzine o promethazine. Walang mabuti para sa buntis o nagpapasusong babae sa mga gamot na ito, pero pinakamaliit ang panganib ng promethazine. Madalas pinakamura at pinakalaganap ang diphenhydramine.
- Steroid, tulad ng dexamethasone o hydrocortisone. Mas mabuting piliin ang dexamethasone para sa buntis o nagpapasusong babae.
- Epinephrine o adrenaline. Ligtas ang mga gamot na ito para sa buntis o nagpapasusong babae.